Trong xung đột Nga - Ukraine, pháo binh chưa bao giờ im tiếng, cũng như tiếng nói ngoại giao. Điều đáng chú ý là: tiếng nói ngoại giao ngày càng trở nên ồn ào, dày đặc, nhưng lại thiếu chiều sâu chiến lược.
Trên truyền thông phương Tây, các sáng kiến hòa bình, đề xuất ngừng bắn, kế hoạch trung gian nối tiếp nhau xuất hiện. Tuy nhiên, giới quan sát cho rằng, phần lớn những động thái này dường như phục vụ mục tiêu chính trị, truyền thông nhiều hơn là tạo ra một lộ trình khả thi để kết thúc chiến tranh.
Quá trình đàm phán về Ukraine, xét cho cùng, đã vượt xa phạm vi số phận của một quốc gia riêng lẻ, trở thành một phép thử đối với trật tự an ninh châu Âu-Đại Tây Dương và quan hệ giữa các cường quốc.
Ukraine và châu Âu đang áp dụng chiến thuật trì hoãn?
Một trong những diễn biến mới nhất đáng chú ý là đề xuất của Tổng thống Volodymyr Zelenskyy về khả năng tổ chức trưng cầu dân ý liên quan đến nhượng bộ lãnh thổ.
Giới phân tích nhận định, về mặt hình thức, đề xuất này mang dáng dấp của một bước đi dân chủ và có vẻ hướng tới giải pháp chính trị. Tuy nhiên, trong bối cảnh chính trị nội bộ Ukraine ngày càng mong manh, sáng kiến này chứa đựng nhiều tầng ý nghĩa chiến thuật hơn là một nỗ lực hòa giải thực chất.
Việc nhượng dù chỉ một phần lãnh thổ được xem là “lằn ranh đỏ” đối với giới tinh hoa và các lực lượng chính trị ở Kiev.
Đối diện nguy cơ mất tính chính danh, việc chuyển quyết định sang cho cử tri có thể giúp chính quyền Kiev vừa tránh trách nhiệm trực tiếp, vừa tái khẳng định rằng họ hành động theo “ý chí nhân dân”.
Một kết quả trưng cầu phản đối nhượng bộ, vốn được dự đoán trước, sẽ trở thành công cụ chính trị để Ukraine tiếp tục lập trường hiện tại, đồng thời củng cố vị thế trong đối thoại với các đối tác phương Tây.
Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky đề xuất khả năng trưng cầu dân ý về nhượng bộ lãnh thổ. Ảnh: X/ZelenskyyUa
Tuy nhiên, từ góc độ đàm phán, sáng kiến này khó có thể được xem là một bước tiến. Thay vì mở ra thảo luận thực chất về các điều kiện chấm dứt xung đột, nó có nguy cơ đẩy tiến trình vào vòng xoáy của các thủ tục chính trị kéo dài, nơi thời gian trở thành tài nguyên chiến lược. Theo logic này, trì hoãn đồng nghĩa với hy vọng: hy vọng vào thay đổi trên chiến trường, vào chuyển biến trong nội bộ các nước ủng hộ Ukraine, hoặc vào sự đảo chiều của chính sách Mỹ.
Chiến thuật này có vẻ như không chỉ hiện diện ở Kiev, mà còn được chia sẻ, ở những mức độ khác nhau, trong Liên minh châu Âu. Đức, Pháp và Vương quốc Anh hiện đang phối hợp trong “liên minh các nước sẵn sàng”.
Các thủ đô châu Âu ngày càng nhận thức rõ rằng Washington đang tìm cách thu hẹp vai trò của họ trong các cuộc tiếp xúc trực tiếp với Moscow và Kiev. Chính quyền Mỹ, rút kinh nghiệm từ những giai đoạn trước, dường như muốn kiểm soát chặt chẽ kênh đàm phán, hạn chế sự can thiệp hoặc gây áp lực từ các đồng minh.
Đáp lại, châu Âu tích cực đưa ra các kế hoạch hòa bình song song, sửa đổi hoặc bổ sung các đề xuất của Mỹ. Tuy nhiên, những sáng kiến này khó tạo ra ảnh hưởng thực chất nếu không đi kèm quyền lực cứng hoặc đòn bẩy kinh tế-quân sự đủ mạnh. Sự thiếu thống nhất nội khối khiến châu Âu khó trở thành một chủ thể đàm phán độc lập, thay vào đó chủ yếu đóng vai trò bổ trợ hoặc gây nhiễu chiến thuật.
Một ví dụ điển hình là tranh luận về việc sử dụng hoặc tịch thu tài sản Nga bị đóng băng. Về mặt chiến thuật, việc duy trì khả năng tiếp cận nguồn tài chính này giúp châu Âu vừa giữ Ukraine trong quỹ đạo của mình, vừa kéo dài khả năng tiếp tục xung đột. Tuy nhiên, việc biến tài sản đó thành “lời hứa treo” cũng góp phần trì hoãn các thỏa hiệp, khi Kiev được khuyến khích tin rằng vẫn còn dư địa để tiếp tục đối đầu thay vì chấp nhận nhượng bộ lãnh thổ.
Donbas đổi chiều và giới hạn của tính toán chính trị
Điểm yếu căn bản của chiến lược trì hoãn nằm ở thực tế chiến trường. Theo truyền thông Nga, trong những tuần gần đây, quân đội Nga gia tăng nhịp độ tấn công trên nhiều hướng, đặc biệt tại Donbas, giành quyền kiểm soát thêm các khu vực chiến lược và bào mòn năng lực phòng thủ của Ukraine. Những thắng lợi này không chỉ mang ý nghĩa quân sự mà còn có tác động trực tiếp tới bàn đàm phán, khi tương quan lực lượng ngày càng nghiêng về phía Moscow.
Trước đó, một giả định phổ biến trong giới hoạch định chính sách phương Tây cho rằng Ukraine có thể duy trì thế cân bằng bằng các phương tiện tương đối chi phí thấp, như máy bay không người lái, hỏa lực chính xác và thông tin tình báo. Sự thiếu hụt nhân lực được cho là có thể bù đắp bằng công nghệ. Tuy nhiên, thực tế cho thấy ưu thế về quy mô, hỏa lực và khả năng duy trì áp lực liên tục của Nga đang dần phá vỡ giả định này.
Quân đội Nga được cho là đang chiếm ưu thế ở Donbas. Ảnh chụp màn hình video do UAV ghi lại/RIA Novosti/Bộ Quốc phòng Nga
Trong bối cảnh đó, Kiev rơi vào thế tiến thoái lưỡng nan: một mặt chịu sức ép chính trị ngày càng lớn từ Washington về việc cần nghiêm túc xem xét giải pháp đàm phán; mặt khác, phải đối diện với áp lực quân sự trực tiếp và ngày càng dữ dội từ Nga. Các nỗ lực trung gian của châu Âu, dù nhằm giảm bớt căng thẳng, khó có thể thay đổi cục diện khi thiếu công cụ quyết định.
Trong khi đó, logic “chờ đợi thay đổi ở Washington”, từ bầu cử giữa nhiệm kỳ cho đến khả năng điều chỉnh chính sách đối ngoại, chứa đựng nhiều yếu tố bất định. Chính sách đối ngoại Mỹ, trong nhiều trường hợp, vận hành tương đối độc lập với biến động chính trị ngắn hạn. Việc đặt cược vào một sự đảo chiều lớn có thể khiến các bên đánh giá thấp động lực tự thân của chiến trường.
Cuối cùng, lịch sử xung đột cho thấy ngoại giao hiếm khi có thể tách rời hoàn toàn khỏi thực tế quân sự. Khi tương quan lực lượng thay đổi, các điều khoản đàm phán cũng thay đổi theo.
Trong trường hợp Ukraine, tiếng pháo ở Donbas đang dần định hình khung giới hạn cho mọi sáng kiến hòa bình. Câu hỏi không còn là liệu đàm phán có diễn ra hay không, mà là khi nào và trong điều kiện nào, và liệu các bên có sẵn sàng đối diện với thực tế đó sớm hay tiếp tục kéo dài một cuộc thử sức tốn kém, cả về người và của.
Hùng Lâm /Nhà báo và Công luận