Căng thẳng thương mại giữa Mỹ và Trung Quốc đang bước sang một giai đoạn mới, khi hai nền kinh tế lớn nhất thế giới liên tục áp dụng các biện pháp thuế quan và kiểm soát xuất khẩu để gây sức ép lẫn nhau.
Cuộc đối đầu không chỉ phản ánh xu thế bảo hộ gia tăng, mà còn tiềm ẩn nguy cơ làm gián đoạn chuỗi cung ứng toàn cầu và đe dọa tăng trưởng kinh tế thế giới.
Từ bất bình thương mại đến cạnh tranh chiến lược Mỹ-Trung
Xung đột thương mại giữa Mỹ và Trung Quốc là kết quả của quá trình tích tụ căng thẳng kinh tế kéo dài nhiều thập kỷ, phản ánh sự thay đổi trong cấu trúc sản xuất toàn cầu và vai trò ngày càng lớn của Trung Quốc trong chuỗi cung ứng thế giới.
Từ những năm 1980 đến đầu những năm 2000, các tập đoàn Mỹ ồ ạt chuyển cơ sở sản xuất ra nước ngoài nhằm tận dụng chi phí lao động thấp và môi trường sản xuất thuận lợi ở Đông Á, đặc biệt là Trung Quốc. Nhờ dân số đông, lực lượng lao động dồi dào và hạ tầng công nghiệp phát triển nhanh, Trung Quốc trở thành “công xưởng của thế giới”.
Tuy nhiên, đến những năm 2000, Washington bắt đầu bày tỏ bất bình với chính sách kinh tế và tiền tệ của Bắc Kinh, đặc biệt là cáo buộc Trung Quốc giữ giá đồng Nhân dân tệ ở mức thấp để thúc đẩy xuất khẩu. Mặc dù đồng tiền này đã mạnh lên phần nào trong thập kỷ sau đó, thâm hụt thương mại của Mỹ với Trung Quốc vẫn duy trì ở mức hàng trăm tỷ USD mỗi năm, làm gia tăng căng thẳng trong quan hệ song phương.
Vòng đối đầu mới bắt đầu vào năm 2018, khi chính quyền Tổng thống Donald Trump áp đặt hàng loạt thuế quan và rào cản thương mại với mục tiêu buộc Trung Quốc thay đổi các hành vi mà Mỹ coi là không công bằng, từ trợ cấp công nghiệp đến vi phạm quyền sở hữu trí tuệ.
Thỏa thuận “Giai đoạn Một” ký năm 2019, trong đó Trung Quốc cam kết mua thêm hàng hóa Mỹ, tạm thời giúp hạ nhiệt căng thẳng. Tuy nhiên, bất đồng về công nghệ, đầu tư và chính sách công nghiệp vẫn âm ỉ, đặt nền móng cho cuộc cạnh tranh cấu trúc sâu rộng hơn giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới.
.png)
Một mỏ đất hiếm. Ảnh: VCG
Cuộc chiến đất hiếm trở thành vòng đối đầu mới giữa Mỹ và Trung Quốc. Ảnh minh hoạ: VCG
Sau khi Donald Trump trở lại Nhà Trắng vào tháng 1/2025, Washington nhanh chóng khởi động lại cuộc chiến thương mại. Đến giữa năm, Mỹ áp thuế 145% đối với hàng hóa Trung Quốc, trong khi Bắc Kinh đáp trả bằng mức thuế 125%. Căng thẳng leo thang khiến thị trường toàn cầu biến động mạnh và đe dọa chuỗi cung ứng công nghệ cao.
Đến tháng 5/2025, hai bên đạt được “thỏa thuận đình chiến thương mại Geneva”, theo đó Mỹ giảm thuế xuống 30% đối với phần lớn hàng hóa Trung Quốc, còn Bắc Kinh giảm thuế xuống 10% và đồng ý tạm dừng kiểm soát xuất khẩu đất hiếm - động thái được xem là nhượng bộ chiến lược nhằm hạ nhiệt căng thẳng tạm thời.
Cuộc chiến đất hiếm trở thành vòng đối đầu mới giữa hai cường quốc. Xung đột nhanh chóng tái bùng phát khi Trung Quốc ban hành các quy định kiểm soát xuất khẩu toàn diện đối với nguyên tố đất hiếm, nhóm vật liệu chiến lược trong sản xuất chất bán dẫn, xe điện và công nghệ quốc phòng.
Bắc Kinh khẳng định đây là biện pháp bảo vệ an ninh quốc gia, song giới quan sát coi đây là đòn đáp trả trực tiếp việc Washington siết chặt kiểm soát xuất khẩu chip và thiết bị bán dẫn tiên tiến cho các doanh nghiệp Trung Quốc.
Theo quy định mới của Bộ Thương mại Trung Quốc, mọi công ty, bao gồm cả doanh nghiệp trong và ngoài nước, phải xin phép trước khi xuất khẩu các sản phẩm có chứa hơn 0,1% nguyên tố đất hiếm tính theo giá trị. Chính sách này được đánh giá có thể gây xáo trộn chuỗi cung ứng công nghệ toàn cầu, đồng thời cho thấy Bắc Kinh ngày càng sử dụng nguồn lực tài nguyên chiến lược như một công cụ đàm phán địa kinh tế trong quan hệ với Mỹ.
Rủi ro lan rộng từ cuộc chiến thuế quan
Động thái kiểm soát xuất khẩu đất hiếm của Trung Quốc đã khiến Washington phản ứng gay gắt. Ngày 10/10, Tổng thống Donald Trump công bố mức thuế bổ sung 100% đối với hàng hóa Trung Quốc, có hiệu lực từ ngày 1/11. Khi cộng dồn với các biện pháp trước đó, tổng thuế nhập khẩu mà Mỹ áp lên hàng Trung Quốc đạt khoảng 130%, gần tương đương mức đỉnh của năm 2024. Nhà Trắng cho biết quyết định này là phản ứng trước “các biện pháp kiểm soát xuất khẩu cực kỳ hung hăng” của Bắc Kinh. Trước đó, ông Trump từng cảnh báo khả năng áp thuế 100% và ban hành lệnh cấm xuất khẩu nhằm đáp trả động thái của Trung Quốc.
Thị trường toàn cầu trao đảo bởi cuộc chiến thương mại Mỹ-Trung. Ảnh minh hoạ: GI
Bộ Thương mại Trung Quốc nhanh chóng phản đối, cáo buộc Mỹ “áp dụng tiêu chuẩn kép” và “lạm dụng khái niệm an ninh quốc gia” để biện minh cho các biện pháp đơn phương. Bắc Kinh lập luận rằng, Washington từ lâu đã sử dụng công cụ kiểm soát xuất khẩu và các biện pháp “quyền tài phán ngoài lãnh thổ” để hạn chế hàng hóa Trung Quốc, trong khi bản thân Trung Quốc chỉ duy trì danh sách khoảng 900 mặt hàng chịu kiểm soát, thấp hơn nhiều so với hơn 3.000 mặt hàng của Mỹ.
Cả hai nước hiện đều xem kiểm soát xuất khẩu như một công cụ mặc cả trong các vòng đàm phán sắp tới. Tuy nhiên, khả năng tổ chức hội nghị thượng đỉnh Mỹ-Trung vẫn bỏ ngỏ, khi ông Trump úp mở khả năng hủy bỏ nếu căng thẳng tiếp tục leo thang.
Chỉ ít ngày sau tuyên bố mức thuế mới, giọng điệu của Washington có phần dịu lại. Tổng thống Trump phát biểu rằng “Mỹ muốn giúp đỡ chứ không muốn làm hại Trung Quốc”, phát tín hiệu hòa giải sau giai đoạn đối đầu căng thẳng. Phát biểu này đã giúp ổn định tạm thời thị trường tài chính, khi chỉ số chứng khoán Mỹ phục hồi sau đợt giảm gần 3% trước đó, trong khi thị trường tiền điện tử vẫn biến động mạnh, gây thiệt hại hàng trăm tỷ USD cho giới đầu tư.
Tuy nhiên, các vấn đề cốt lõi trong quan hệ kinh tế song phương vẫn chưa được giải quyết. Việc gián đoạn nguồn cung đất hiếm từ Trung Quốc có thể gây tác động dây chuyền tới ngành bán dẫn toàn cầu, lĩnh vực Mỹ đang nỗ lực phục hồi sản xuất nội địa. Ngược lại, việc phong tỏa hàng nhập khẩu từ Trung Quốc sẽ làm gia tăng áp lực lạm phát tại Mỹ, đồng thời buộc Trung Quốc tìm kiếm đầu ra thay thế, có thể dẫn tới bán phá giá trên các thị trường khác, đặc biệt ở châu Âu, nơi các ngành công nghiệp vốn đang chịu sức ép cạnh tranh lớn.
Nhìn chung, cả hai nền kinh tế đều chịu tổn thất, song Mỹ có thể chịu thiệt hại nhiều hơn trong ngắn hạn, do mức độ phụ thuộc cao vào hàng hóa nhập khẩu giá rẻ từ Trung Quốc. Trong khi đó, mặc dù vẫn coi Mỹ là đối tác thương mại quan trọng, song Trung Quốc đã đa dạng hóa thị trường xuất khẩu trong hơn một thập kỷ qua, giúp giảm đáng kể rủi ro từ căng thẳng song phương. Mặc dù hai nền kinh tế lớn nhất thế giới đều có khả năng chống chịu nhất định, một chu kỳ leo thang mới trong chủ nghĩa bảo hộ rất có thể sẽ kéo theo suy thoái toàn cầu, khi chuỗi cung ứng và thương mại quốc tế bị gián đoạn sâu rộng.
Hùng Anh /Nhà báo và Công luận